Atlasy geograficzne raczej nie cieszą się zainteresowaniem kulturalnych mediów, do rzadkości należą ich recenzje czy jakiejkolwiek inne krytyczne reakcje. Przychodzą mi na myśl tylko trzy przykłady z polskiego rynku wydawniczego, które w ostatnich latach wyłamały się z tego schematu. 

Pierwszym jest Atlas lądów niebyłych Edwarda Brooke-Hitchinga, okraszony popularnonaukową eseistyką album (może nawet coffee table book – z całym szacunkiem dla tej fascynującej książki) zabytkowej kartografii. Drugi to Atlas wysp odległych Judith Schalansky, ale znów: nie jest to tradycyjnie rozumiany atlas, tylko raczej proza poetycka wzbogacona mapami. Trzecią pozycją są Mapy Aleksandry i Daniela Mizielińskich, najbliższe wzorcowi gatunkowemu atlasu geograficznego, tyle że w tym przypadku skierowanego do dzieci – dotychczas komentowane przede wszystkim w kontekście literatury i ilustracji dziecięcej. 

Niechęć wobec pisania o atlasach nie jest zaskakująca – rzadko o tego typu publikacjach da się powiedzieć cokolwiek interesującego dla szerszego grona odbiorców. Rynek dominują jeszcze mniej ciekawe niż podręczniki (bo, przynajmniej dotychczas, mniej kontrowersyjne) atlasy szkolne, a na dodatek ich treść jest nieznośnie powtarzalna. O ile co jakiś czas powstają nowe państwa lub przesuwane są granice, o tyle góry, jeziora i rzeki na ogół są tam, gdzie były – choć nie da się ukryć, że z rzekami i jeziorami „radzimy sobie”, niestety, coraz „lepiej”. Bardzo trudno z publikacji nowego atlasu wykreować wydarzenie kulturalne. Tym bardziej należy docenić, że takie właśnie próby mogliśmy zaobserwować na przestrzeni ostatnich dwóch lat.

Mapa to więcej niż teren. Kartografia perswazyjna i imperialne fan fiction

Mam tu na myśli wszystko to, co działo się wokół wydania Geograficzno-politycznego atlasu Polski. Perspektywa 2022 pod redakcją naukową Marcina Wojciecha Solarza. To reedycja – ale znacząco poszerzona i uaktualniona – Geograficzno-politycznego atlasu Polski. Polska w świecie współczesnym wydanego w 2018 roku na fali obchodów stulecia ponownej niepodległości (dziś to pierwsze wydane można bezpłatnie pobrać). Szeroko zakrojone działania promocyjne – w tym publikacje chętnie komentowanych map na facebookowym profilu projektu, utworzenie konta na YouTube z lekcjami i wykładami (tu oglądalność niestety zawiodła) czy organizacja konkursu dla dzieci – były integralną częścią projektu realizowanego w Zakładzie Geografii Politycznej i Historycznej Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego.

Promocja, choć w swojej skali bardzo nietypowa dla takiej pozycji, nie jest jednak najważniejsza – ostatecznie chodzi przecież o sam atlas. Ten również jestem efektem ambicji twórców: zmapowania jak największej liczby kontekstów aktualnej sytuacji Polski, zarówno jej źródeł, jak i współczesności. Stąd podział map na osiem rozdziałów. Polska w przestrzeni i czasie obrazuje zarówno klasyczne koncepcje geopolityczne, jak i porównania Polski z innymi europejskimi państwami – od liczby ludności po średnią wysokość nad poziomem morza. Drugi rozdział, Granice, terytorium, pamięć, dotyczy głównie tematyki historycznej, Rozwój służy natomiast nakreśleniu pozycji Polski na tle innych krajów Unii Europejskiej. W Państwie i polityce przyjrzymy się m.in. ewolucji podziału terytorialnego kraju i wynikom niektórych wyborów, zaś w Nazewnictwie geograficznym – przestrzennej dystrybucji nazw miejscowości. W dalszej części atlasu znalazły się rozdziały Polacy za granicą, mniejszości w Polsce oraz Polska soft power – ten drugi poświecono rozmaitym zależnościom kulturalnym między Polską i resztą świata. Publikację wieńczy rozdział Tempus calamiatum, czyli „czas nieszczęść”, dotyczący gospodarczych i geopolitycznych kontekstów pandemii koronawirusa oraz agresji Rosji na Ukrainę.

Szeroki zakres tematyczny (i zapewne planowana obszerność publikacji – 392 stron w formacie A4) zachęcił autorki i autorów do prób kartograficznego przedstawienia ogromu danych, w formie zróżnicowanych metod prezentacji – w tym kartogramów i kartodiagramów. Różnorodność to zarówno mocna strona, jak i źródło problemów związanych z atlasem. W żadnej innej publikacji o Polsce nie znajdziemy aż tylu zmapowanych zagadnień – od przestrzennego rozmieszczenia miejscowości, których nazwa kończy się sufiksem -ówka, po wybrane plenery zagranicznych produkcji filmowych w naszym kraju. W atlasie miejsce znalazła nawet mapa fantastycznego, wykreowanego przez Andrzeja Sapkowskiego świata – z serii map autorstwa Marcina Wereszczyńskiego, o której było głośno na początku 2022 roku. 

Spacer w poszukiwaniu siebie, czyli o psychogeografii

Różnorodność tej publikacji nie zawsze jest jednak atutem – nie zabrakło w niej map wątpliwej wartości poznawczej, a czasami wręcz kuriozalnych. Do tej pierwszej kategorii zaliczam, pozostając w temacie Sapkowskiego, mapę światowych wyników oglądalności netfliksowego Wiedźmina. Do drugiej: porównanie liczebności armii oraz innych statystyk dotyczących Niemiec, Rosji i… krajów dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów razem wziętych. To przedziwny pomysł – sugeruje, że Polska, Ukraina, Białoruś, Litwa i Łotwa znajdują się w jednym bloku militarnym czy ekonomicznym. To tym bardziej bezużyteczna wizualizacja, że w innej części atlasu znalazło się znacznie bardziej sensowne porównanie potencjałów militarnych NATO i Rosji. Co więc autor miał na myśli? Nie wiadomo, ponieważ mapom nie towarzyszą żadne opisy prócz legendy i źródeł danych. W przedmowie redaktor naukowy wskazuje, że to celowe działanie, ponieważ każdy ma prawo i wręcz powinien samodzielnie wyrobić sobie sąd na temat współczesnego państwa i społeczeństwa polskiego. W wielu przypadkach to jednak zmarnowana szansa – opis nie zawsze narzucałby interpretację, ale mógłby tłumaczyć pewne fakty. Dlaczego miejscowości, które zawierają w swojej nazwie słowo „Zagroda” lub „Zagrody” dominują w historycznej Małopolsce, a te z „Wybudowaniem” na Pomorzu? Z atlasu dowiemy się jedynie, że tak jest. 

Brak opisów można usprawiedliwiać na dwa sposoby. Pierwszy, przyziemny: zajęłyby one zbyt wiele miejsca – ale to można byłoby wygospodarować dzięki bardziej rygorystycznemu doborowi map. Drugi, poniekąd wyrażony w przedmowie redaktora: to sposób na zachowanie pewnej apolityczności publikacji – co wydaje się niezwykle trudne, bo „polityka” znajduje się już w jej tytule, a sam kontekst publikacji również jest dość mocno polityczny. Została ona wszak sfinansowana ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach państwowych obchodów stulecia niepodległości, a atlas otwierają listy Andrzeja Dudy i Piotra Glińskiego. 

Nie mogę się jednak oprzeć wrażeniu, że – zwłaszcza jak na atlas „geograficzno-polityczny” – publikacja ignoruje zbyt wiele tematów o politycznej wadze. Nie dowiemy się z niej niczego na temat polskiej religijności i niereligijności, a przecież można by tu przedstawić chociażby dane z Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego. Nie poszerzymy swojej wiedzy o zmarginalizowanych obszarach, bardzo niewiele dowiemy się o zróżnicowaniu majątkowym różnych regionów kraju. Nie zobaczymy rozwoju (bądź zwijania się) sieci kolejowej czy drogowej. A przecież każdy z tych tematów ma niepomiernie większe polityczne znaczenie niż (skądinąd bardzo interesujące) rozmieszczenie różnego typu nazw geograficznych! W kwestiach politycznych autorki i autorów wydają się w ogóle nie interesować wewnętrzne podziały, napięcia i zróżnicowanie – współczesna Polska jest tu przedstawiana przede wszystkim jako monolit, który można co najwyżej porównywać z innymi krajami.

Tylko w jednym przypadku autorzy z pełnym zaangażowaniem zajęli się wewnętrznymi podziałami Polski, co doprowadziło jednak do najdziwniejszej serii map w całym atlasie. Mowa tu o karkołomnej koncepcji „politycznogeograficznej regionalizacji współczesnej Polski” (wyjaśnianej zresztą w nagraniu dostępnym na YouTube), czyli nakreśleniu czegoś na kształt współczesnych krain historycznych, ale na podstawie różnorakich granic z przeszłości – od średniowiecznych aż po powojenne. To podział czterostopniowy, na makroregiony, podprowincje, prowincje i megaregiony – i taki, na przykład, Tarnów miałby leżeć w Galicji Środkowo-Zachodniej, stanowiącej część Małopolski Południowej, wchodzącej w skład Staropolski Południowej, która z kolei jest częścią Staropolski. Trudno ten podział potraktować inaczej niż jako wynik bardzo nieudanej próby, która o współczesnych regionalnych tożsamościach nie mówi zupełnie nic. Nie dowiemy się więc stąd ani tego, czy na pograniczu Śląska i Małopolski wyłania się tożsamość podbeskidzka, ani tego, czy w Radomiu i pod Siedlcami ktokolwiek utożsamia się z Małopolską.

O ucieczkach z licealnego Tarnowa. Psychogeografia miasta powiatowego

Największą słabość Geograficzno-politycznego atlasu Polski. Perspektywa 2022 stanowi jego nadmierne rozedrganie tematyczne – tak, jakby próbowano przedstawić możliwie najwięcej różnych historycznych i współczesnych zjawisk, ale nie zawsze z refleksją, co (i czy coś w ogóle) czytelnik z takiej mapy może wynieść. Nie chcę jednak, by cała powyższa krytyka przysłoniła to, że mamy do czynienia z bezkonkurencyjnie interesującym atlasem. Miłośniczkom i miłośnikom map zapewni on ogrom poznawczej przyjemności. Być może korzyść przyniosłoby rozbicie atlasu na mniej rozległe tematycznie tomy – bo widać w nim zalążki świetnego atlasu językowo-kulturowego czy historyczno-geopolitycznego. Tymczasem, niestety, na to się nie zapowiada: wraz z wyczerpaniem ministerialnej dotacji projekt dobiegł końca. Szkoda. Nawet w takiej (a jeszcze lepiej: w nieco bardziej przemyślanej, wykrystalizowanej) formie nowe edycje tego atlasu mogłyby się ukazywać cyklicznie, przynajmniej co dekadę.