Śmierć Stalina jest drugim kinowym filmem Armando Iannucciego. Karierę zaczął w rodzimej Szkocji jako satyryk radiowy. Jego duża popularność przerodziła się dość szybko w szereg produkcji telewizyjnych dla BBC, m.in. kilka serii z Alanem Partridge’em – karykaturą brytyjskich osobowości telewizyjnych graną przez Steve’a Coogana. Największe uznanie Iannucci zdobył jednak dzięki serialowi The Thick of It (2005-2012), bezlitosnej satyrze brytyjskiej klasy politycznej z wybitną rolą Petera Capaldi. Przepełniony potokiem dialogów i szeregiem niekonwencjonalnych postaci serial nadal pozostaje jedną z najbardziej błyskotliwie pisanych produkcji BBC. Na podstawie tego serialu powstał film In the Loop (2009), debiut kinowy Iannucciego. Filmowa wersja, rozszerzona o amerykańską scenę polityczną, spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem, przynosząc Iannucciemu jego pierwszą nominację do Oscara (za najlepszy scenariusz adaptowany). Sukces za Oceanem zaowocował kolejną produkcją polityczną, tym razem dla HBO, pod tytułem Veep (2012-2018). Określany jako jeden z najlepszych seriali komediowych w historii amerykańskiej telewizji, zdobywał sześć lat z rzędu nominację do nagrody Emmy dla najlepszego serialu (trzykrotnie wygrywając). Gwiazda serialu, Julia Louis-Dreyfus, rolą wiceprezydent Seliny Meyer wygrywała przez sześć kolejnych lat! Finalny sezon będzie miał premierę w tym roku.

Będąc mistrzem w wyśmiewaniu współczesnych mu scen politycznych, Iannucci w swoim najnowszym filmie decyduje się na temat historyczny, do tego obcy jego własnej ojczyźnie (gdzie najbardziej powszechną wykładnią totalitaryzmu są raczej książki Orwella), a materiałem wyjściowym nie jest literatura faktu tylko… francuski komiks satyryczny Fabiena Nury i Thierry’ego Robina z 2010 roku. Jak głosi notka wydawnicza: „Strach, korupcja i zdrada triumfują w tej satyrze politycznej (…). Kiedy wódz Związku Radzieckiego, Józef Stalin, ma udar mózgu, aparat polityczny zaczyna działać, pogrążając superpaństwo w ciemności, niepewności i nadciągającej wojnie domowej. Walka o najwyższą władzę będzie determinować losy narodu i świata. I to wszystko wydarzyło się naprawdę” [tłumaczenie własne z angielskiego]. Widzowie oczekujący wartościowego wkładu w dyskurs o tamtych czasach na wstępie powinni uzbroić się w dużą dozę dystansu. Iannucci decyduje się dodatkowo by angielskojęzyczna obsada nie posługiwała się rosyjskim akcentem, czy nawet swoistymi wersjami tego akcentu, o których śpiewał kiedyś Kazik przywołując rolę Johna Malkovicha. Reżyser otwarcie daje znać, że nie chodzi tu o faktografię, ale o sytuację.

Poznajemy zatem zaufanych ludzi Stalina w zakulisowych, mniej oficjalnych sytuacjach, w których jawią się bardziej jako Gang Olsena niż aparat terroru. Malenkow (Jeffrey Tambor), Beria (wybitny w tej roli Simon Russell Beale), Mołotow (Michael Palin) czy wreszcie Chruszczow (Steve Buscemi?!) to lizusi, spekulanci i tchórze, którzy mają tyle władzy, ile da im sam wódz. Chruszczow w domu każe żonie zapisywać dowcipy, które podobały się Stalinowi. Mołotow z kolei uważa, że jego żonę słusznie zamknięto w więzieniu, bo była wrogiem ojczyzny. A Beria z lubością nocami przesiaduje w aresztach i morduje ludzi. Śmierć przywódcy ZSRR nie tyle roztacza przed nimi wielkie perspektywy, co niewyobrażalnie komplikuje sytuację. Głównymi graczami w nowych okolicznościach szybko okazują się Beria i Chruszczow. Ten drugi jest nawet sympatyczny i odznacza się dość sporą dozą rozsądku (wybór Buscemiego okazał się trafny). Natomiast niesławny szef NKWD szybko zaczyna brutalne czystki i bezwzględną walkę o pozycję lidera, opróżniając szafy i usuwając niepotrzebnych ludzi. To ich rywalizacja zdecyduje o przyszłości milionów. W grze liczą się jeszcze dzieci Stalina, znerwicowana Swietłana (Andrea Riseborough) i impulsywny Wasilij (Rupert Fried) oraz generał Żukow (Jason Isaacs), zdobywca Berlina, za którym stoi armia. Układy, koalicje i pozory lojalności w tej absurdalnej, bezwzględnej i skomplikowanej komedii terroru zdecydują nie tylko o władzy, ale też o życiu i śmierci.

Mimo bardzo ciężkiego tematu film Iannuciego jest przede wszystkim brawurową komedią, w której humor wynika głównie z zachowań postaci. To, co mówią, robią i jak reagują na sytuacje, prowokując przy tym kolejne absurdalne scenariusze, jest niewyczerpanym motorem akcji. Wybitna obsada bezbłędnie radzi sobie z kawalkadą błyskotliwych dialogów (decyzja, by nie posługiwać się rosyjskim akcentem wynikała zapewne z tego, że wtedy nie brzmiałyby tak dobrze) i groteskowymi sytuacjami rodem z Dyktatora (1940) Chaplina – jak w scenie charakteryzacji Stalina do trumny, gdy Chruszczow upomina, aby nie przesadzić z przyciemnianiem wąsa, bo wódz zacznie wyglądać jak Clark Gable. Przy całym komizmie sytuacji nawet przez moment nie tracimy poczucia grozy i świadomości, że przecież to wydarzyło się naprawdę. Może nie w taki właśnie sposób, ale w podobnych okolicznościach. W scenach czystek i zabójstw film nawet osiąga poziom anarchicznego piekła, jakie przedstawił w swoim ostatnim filmie Pier Paolo Pasolini. Salo – 120 dni Sodomy (1975) też działo się w czasach totalitaryzmu, kiedy wszelkie zasady zostały zawieszone. Choć filmowi Iannuciego daleko do pesymizmu Pasoliniego, oba filmy dotykają tej samej prawdy. Największe szaleństwo totalitarnego systemu wynika z tego, że ludzie sami go tworzą. Oficer, który „czyści” daczę Stalina z niepotrzebnych świadków, sam na końcu zostaje sprzątnięty.

Śmierć Stalina została zakazana (nawet dziś tak się dzieje!) w Rosji, Białorusi, Kazachstanie i Kirgizji. Kult wodza okazuje się nadal żywy po sześciu dekadach od ogłoszenia jego rządów czasem błędów i wypaczeń. W Polsce film szczęśliwie trafił do kin. Zapewne pojawią się opinie, które będą nazywać ten film prostackim, bezceremonialnym naśmiewaniem się z prawdziwej tragedii. Jednak Iannucci nie robi tego dla pustego śmiechu. Jego puenty i spostrzeżenia są niezwykle celne. Żaden twórca przed nim nie przedstawił piekła i absurdu totalitaryzmu w tak przystępny sposób. Polskie kino również nie mierzyło się w podobnej formie z tamtymi czasami. Być może nigdy nie będzie nas stać na taki dystans. Dlatego tym bardziej warto zauważyć film Iannucciego.