Podczas przeszło dwudziestoletniej obecności na scenie artystycznej zjawisko Young British Art doczekało się licznych opracowań, komentarzy i podsumowań – zarówno w literaturze fachowej, jak i brukowej prasie. Książki takie jak Young British Art Dicka Price’a, zbiór esejów Sensation – Young British Art from the Saatchi Collection czy bardzo krytyczna wobec zjawiska High Art Lite: The Rise and Fall of Young British Art Juliana Stallabrassa prezentują różnorodne – teoretyczne, eseistyczne i dziennikarskie – spojrzenia na twórczość YBA’s.

Gregor Muir dystansuje się od pełnionej całe życie roli krytyka i teoretyka. Lucky Kunst. Rozkwit i upadek Young British Art to raczej wspomnieniowy tom świadka, uczestnika i współautora sukcesu grupy. Wciągająca narracja oraz nagromadzenie atrakcyjnych anegdot czynią Lucky Kunst… dobrym materiałem na scenariusz filmu o artystowskiej łobuzerii, która odnosząc spektakularny sukces, dokonała zarazem przewrotu w skostniałym świecie sztuki.

Zanim skoncentruję się na treści książki, chciałabym poświęcić chwilę jej oprawie graficznej. Karakter często zaskakuje niekonwencjonalnym podejściem do okładek – również w tym wypadku koneserzy dobrego dizajnu nie będą rozczarowani. Zresztą nie chodzi tylko o estetykę… Po zsunięciu otulającej wolumin czerwonej opaski oczom czytelnika ukazuje się fotograficzny autoportret Sary Lucas. Self Portrait with Fred Eggs z 1996 roku jest typowym przykładem twórczości artystki, często obierającej sobie za cel płciowe stereotypy. Tym razem przybrała pozę zarezerwowaną dla macho – szeroko rozstawione nogi w ciężkich buciorach, zadziorne spojrzenie, zupełny brak makijażu oraz pozostałych dekoracji typowych dla żeńskiego performatywu – zostały w przewrotny sposób dopełnione dwoma sadzonymi jajami umieszczonymi na na klatce piersiowej. Wizerunek Lucas, zawadiacki, a zarazem ekspansywny i nieokrzesany, znakomicie obywa się bez typografii i stanowi świetny wstęp do opowieści Muira.

Dojmujące poczucie bezwładu

Był początek lat osiemdziesiątych i oznajmienie rodzicom, że wyjeżdżasz do Londynu z zamiarem zostania artystą, było niczym przyznanie się, że udusiłeś własną siostrę. Czasy, w których Young British Artists rozpoczynali przygodę ze sztuką, nie sprzyjały rozwojowi nieskrępowanej twórczości. Rząd Margaret Thatcher nie poświęcał zbyt wiele uwagi sztuce współczesnej – dopiero za czasów następcy – Tony’ego Blaira – Wielka Brytania uczyniła  z niej narodowy atut i towar eksportowy. Prezentowana przez Muira panorama „Wielkiego Londynu” z tego okresu daleka jest od sielskich landszaftów z Big Benem i nobliwym obliczem Królowej Matki utrwalanych przez popkulturę w niezliczonych wariantach. Entropijne krajobrazy ekonomicznej i społecznej klęski stanowią malownicze tło dla licznych eskapad młodych adeptów sztuki, którzy podobnie jak reszta rodaków borykali się z nieustającymi kłopotami finansowymi. Zanim YBA`s zaczęli bywać w najdroższych knajpach stolicy, przemierzali brudne ulice, przeskakiwali płoty porzuconych ogródków działkowych i szabrowali opuszczone szpitale. W poszukiwaniu tanich pracowni i mieszkań eksplorowali podupadłe dzielnice, konfrontując się równocześnie z historią miasta i jego bieżącymi problemami, nieświadomie szykując grunt pod gentryfikację. Wyprawy te odcisnęły piętno na twórczości YBA’s. Dobrym przykładem są prace Rachel Whiteread, która za House – monumentalny rzeźbiarski odlew wiktoriańskiego budynku – jako pierwsza reprezentantka tego środowiska zdobyła Nagrodę Turnera.

Szampańska supernowa

Young British Artists zasłynęli organizacją nowatorskich, pełnych rozmachu wystaw, które po długim okresie posuchy przyciągnęły tłumy spragnionych nowości londyńczyków, a z czasem również zagranicznych gości. Jedną z ważniejszych postaci odpowiadających za sukces grupy był Damien Hirst, który zdobywszy praktyczne przygotowanie podczas staży w galeriach, jeszcze jako student zorganizował wystawę Freeze. Powołał zarazem do życia funkcję artysty-kuratora, która wywarła duży wpływ na struktury organizacji sztuki współczesnej w XXI wieku. Młoda krew i darmowy alkohol serwowany podczas wernisaży przyciągały nie tylko znane osobistości ze świata sztuki – pracom eksponowanym podczas Freeze uważnie przyglądał się między innymi potentat reklamowy oraz aspirujący kolekcjoner Charles Saatchi. Dostrzegłszy, że pozbawieni kompleksów artyści nieźle odnajdują się w wolnorynkowej rzeczywistości, szybko objął zjawisko mecenatem, równocześnie stając się głównym nabywcą ich prac. Złośliwi twierdzą, że to właśnie fuzja talentów Saatchiego i Hirsta była główną przyczyną gigantycznego sukcesu grupy. Trudno jednak odmówić przedstawicielom YBA’s przebojowości oraz umiejętności posługiwania się językiem zrozumiałym również poza murami galerii. Muir przywołuje liczne przykłady nadzwyczajnej kreatywności i przedsiębiorczości twórców, którzy znakomicie dogadywali się z deweloperami i pośrednikami nieruchomości udostępniającymi im za bezcen przestrzenie wystawiennicze. Sarah Lucas i Tracey Emin założyły The Shop – niezależną instytucję będącą równocześnie pracownią, galerią, sklepem z tanią sztuką oraz miejscem spotkań i środowiskowych prywatek. Przestrzeń, w której za równowartość paczki papierosów można było nabyć pachnące świeżością prace takie jak miniaturowe ,,Kocyki Rothki”, satyryczny obiekt nazwany Popielniczką Damiena Hirsta czy ręcznie wykonane t-shirty z obrazoburczymi sloganami, wkrótce stała się magnesem dla kolekcjonerów, kuratorów i innych odbiorców sztuki. Z kolei efemeryczna inicjatywa przedwcześnie zmarłego Joshui Compstona – A Fete Worse than Death – okazała się okazją do integracji społeczności cieszącej się złą sławą dzielnicy Shoreditch z zamieszkującymi po sąsiedzku twórcami. Na surrealistycznej imprezie określonej przez organizatora mianem artist’s garden party można było za funta kupić słynne dzisiaj spin paintings Damiena Hirsta, w loteryjce wygrać wakacyjne zdjęcia Charlesa Saatchiego, sfotografować się z psychodelicznymi klaunami, zaś w „namiocie pocałunków” za 50 pensów dostać buziaka od Tracey Emin.

Za sprawą licznych skandali i kontrowersji Young British Artists szybko podbili media. Alkoholowe ekscesy Tracey Emin, dzielące opinię publiczną anatomiczne eksponaty Damiena Hirsta czy brutalne dioramy Jake’a i Dinosa Chapmanów trafiały na pierwsze strony gazet i do czołówek telewizyjnych dzienników. Twórczość młodych Brytyjczyków, przyciągająca na wernisaże tak znane postaci jak David Bowie czy Kate Moss, rychło zdobyła też Nowy Jork, który w owym czasie posiadał status światowej stolicy sztuki.

Muir podkreśla, że poświęcił YBA’s najlepsze lata swojego życia. Zdaje się, że jednak nie żałuje swej kronikarskiej roli. Nie powinno to zresztą dziwić – dzięki tej działalności ze skromnego dziennikarza wyrósł na dyrektora szacownego Institute of Contemporary Arts w Londynie.

Bezpretensjonalny ton czyni Lucky Kunst… lekturą interesującą zarówno dla laików, jak i profesjonalistów. Ci pierwsi odnajdą w książce wciągającą historię ze sztuką w tle, drudzy zaś przyczynek do refleksji nad konsekwencjami zjawiska, które po dziś dzień budzi żywe emocje i prowokuje pytania o relacje pomiędzy sztuką a światem marketingu.

Gregor Muir

Lucky Kunst. Rozkwit i upadek Young British Art

Tłum. Iwona Sak

Wydawnictwo Karakter i Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, 2013

Liczba stron: 304

* śródtytuły są cytatami z Lucky Kunst…