Najczęstszym problemem książek teoretycznych jest uwikłanie w naukowy dyskurs, z poziomu którego autorowi ciężko jest powrócić. Czytelnikowi zaś trudno wdrożyć się w lekturę tak silnie akademicką. Takie rozważania, nierzadko odklejone od warunków kulturowych bądź historycznych, stają się pustym echem teorii – zwłaszcza w refleksji nad kinem (oraz ogólnie pojętą dziedziną sztuk audiowizualnych), gdzie obraz, nieprzekładalny na słowo, traci na wartości tyle, ile nowy samochód po roku eksploatacji. Małgorzata Radkiewicz wychodzi w swojej książce z tego impasu i podaje czytelnikowi przejrzystą mapę z klarowną legendą po meandrach kina queer.
Autorka, adiunkt w Instytucie Sztuk Audiowizualnych UJ, wieńczy wspomnianą książką projekt Poetyka kina queer. Ponadto jest autorką kilku innych tomów oscylujących wokół problematyki tożsamościowej oraz gender w kinie i sztukach audiowizualnych. Jedną z ciekawszych pozycji są Władczynie spojrzenia. Teoria filmu a praktyka reżyserek i artystek, gdzie Radkiewicz charakteryzuje artystyczne działania kobiecego podmiotu.
Wstęp teoretyczny w Obliczach kina queer, oświetlający zagadnienia nienormatywnych tożsamości oraz sposoby ujawniania się ich w filmie, przejrzyście przedstawia kluczowe tezy dotyczące ewolucji pojęcia queer. Teoria queer, wykorzystywana w badaniach literackich, antropologicznych czy społecznych, analizuje problem tożsamości płciowych i kulturowych znajdujących się w opozycji do heteronormatywnych wzorców. Obok błogosławionej Judith Butler, matki gender i performatyki płci, pojawiają się u Radkiewicz także nazwiska Eve Kosofsky Sedgwick, Michela Foucault i Teresy de Lauretis. Co najważniejsze, autorka buduje obszerny kontekst historyczno-polityczny, do którego czytelnik może odnieść opisane fakty, dzięki czemu teoria zyskuje wymiar przystępny nawet dla amatorów i nowicjuszy.
Kolejne rozdziały książki to przekrój przez historię kina queer, zarówno w wymiarze faktograficznym, jak i interpretacyjnym. Ten drugi czynnik jest tutaj niesamowicie istotny, gdyż Radkiewicz w sposób rzetelny i zrozumiały przybliża warstwę fabularną około dwustu dzieł filmowych, przedstawia jej egzegezę i dopiero na tej podstawie dokonuje wnikliwej analizy teoretycznej i kulturowej. Celem takich zabiegów jest ujęcie wieloetapowych przemian pojęcia queer i sposobów jego obrazowania w sztuce. Uporządkowany tok myślenia Radkiewicz o kinie wskazuje na kompetencję i sumienność autorki. Jeśli przy tym czytelnik nie zdążył obejrzeć któregoś z omawianych filmów, nie czuje się pokrzywdzony, a jego lektura nie jest jałowa, gdyż pośrednio uzyska wgląd w omawiany kinowy obraz.
Autorka sięga po kino offowe, autorskie, artystyczne, ale i po wielkobudżetowe produkcje głównego nurtu, w których odnajduje znamiona i tendencje do bycia queer. Jest to możliwe dzięki szerokiemu pojmowaniu kina queer, obejmującego nie tylko film, bohaterów, zaangażowanych w produkcję artystów (reżyser, aktor, scenarzysta), ale i samego widza, który postrzega swój projekt tożsamościowy jako queerowy. Takie pojmowanie queer w dziedzinie kina ukazuje rozległość i użyteczność terminu. Ujawnia się przy tym rezerwuar filmowy obejmujący ogromny zasób materiałów, zbyt szeroki, by pozostawał na marginesie kina. Radkiewicz w sposób przekonujący argumentuje, że kino queer zaczyna na drodze ewolucji zajmować coraz bardziej prawowitą pozycję w obszarze kinematografii. Stopniowe wydobywanie go z getta ukazują kolejne rozdziały, chronologicznie porządkujące zebrany materiał.
Uprzywilejowaną pozycję w rozważaniach autorki zajmuje nurt New Queer Cinema lat dziewięćdziesiątych, ściśle związany z problematyką rozprzestrzeniającego się AIDS, kampu, drag performance, kina lesbijskiego oraz świeżo sformułowanego Black Queer Cinema. Dzięki systematycznej analizie zestaw filmów sporządzony przez Radkiewicz klarownie odbija ciągłe przemiany w sposobach przedstawiania queer, ale i pokazuje jego odbiór społeczny. Zmienności ekspresji queer i jego miejsca w hierarchii społecznej autorka upatruje na kilku poziomach. Z jednej strony pokazuje na przykład spektrum od żartobliwych przebieranek za płeć przeciwną aż po świadomy drag (wciąż jednak pozostający w wyizolowanej sferze uteatralizowanego życia). Z drugiej, wydobywa znaczenie tej ewolucji w sferze praktyk społecznych: od separacji osób queer po publiczną asymilację i normatywizację ich stylu bycia. Tak ukazana dialogiczność i ewolucyjny wymiar queer wskazują na jego nieustanną chwiejność, ale i na negocjowalność wzorców ustanowionych przez kulturę dominującą. Zainteresowani problemem cross-dressingu i praktyk transgenderowych znajdą ponadto w Obliczach kina queer obszerny rozdział dotyczący społecznej wartości przebieranki, ale także jej walorów estetycznych. Dodatkowo liczne fotografie kadrów filmowych pomagają czytelnikowi sprawniej poruszać się po kolejnych tematach.
Autorka eksponuje swoje wyjątkowe uznanie dla Dereka Jarmana (brytyjskiego reżysera i artysty awangardowego), twórcy takich filmów, jak Caravaggio, Edward II, czy Ostatni Anglicy, o których również mowa w książce. Postać Jarmana nieustannie przewija się w kolejnych rozdziałach, co bynajmniej nie irytuje, ale raczej uspójnia wywód. Więcej o reżyserze przeczytać można zresztą w tomie Derek Jarman. Portret indywidualisty, również autorstwa Małgorzaty Radkiewicz.
Lekki niedosyt, który towarzyszył lekturze książki Radkiewicz, wiąże się z brakiem jakiejkolwiek adnotacji na temat polskiej firmy Tongariro Releasing, która jako pierwsza na naszym rynku filmowym zajęła się dystrybucją zagranicznych produkcji LGBT ostatniej dekady. Do kultowych filmów wypuszczanych na rynek przez Tongariro należą Shortbus Johna Camerona Mitchella, Dom chłopców Jean-Claude’a Schlima czy Pokój Leo w reżyserii urugwajskiego artysty Enrique Buchichio. To obrazy śmiało dotykające problematyki homoseksualizmu, voyeuryzmu i narodzin tożsamości. Niestety Radkiewicz nie wzięła ich pod uwagę w swojej analizie, a szkoda, bo filmy te, niejednokrotnie towarzyszące polskim inicjatywom społeczności LGBT, zdecydowanie zasługują na obecność w szeregu nowofalowych produkcji.
Książka Radkiewicz to nie tylko bogaty leksykon, ale też narzędzie i punkt wyjścia do dalszej samodzielnej interpretacji dzieł filmowych. Zarysowana w niej historia kina, opis możliwych praktyk interpretacyjnych oraz różnorodnych poetyk kina nienormatywnego daje podstawy do własnych poszukiwań. Dodatkowo obfita bibliografia dostarcza wskazówek zaangażowanym widzom, którzy chcieliby sięgnąć po specjalistyczną literaturę dotyczącą sztuk audiowizualnych, ale i kulturoznawstwa. Przekrój przez rozmaite polityki tożsamościowe i wielość zastosowanych w filmach poetyk wskazuje na ciągłą otwartość kina, którego nie da się sprowadzić do jednego, dominującego nurtu. Oblicza kina queer można polecić zarówno laikom, gremium akademickiemu, jak i profesjonalnym badaczom kina.
Małgorzata Radkiewicz
Oblicza kina queer
Korporacja Ha!art, 2014
Liczba stron: 334