(Kiedy się czegoś okropnie boisz, albo tęsknisz za kimś, kto jest daleko, albo cię nie chce, to można sobie wyobrazić, jak stoją obydwaj przy automacie z kawą, na przerwie, w tych płaszczach, kapeluszach i z tobołkami, i wymieniają się sądami o życiu, wolności i przyjaźni).

Muminki, trudno o nich nie wspomnieć, miały podobny nastrój. Jansson przygląda się w nich podobnym emocjom, z tą różnicą, że w Córce rzeźbiarza nie ma już fikcyjnych postaci i miejsc. Jest rzeczywista Finlandia i prawdziwi ludzie. Córka rzeźbiarza zupełnie autonomicznie, całkiem samotnie – nie jako „dzieło autorki Muminków” – jest świetną książką. A ten dziwny wewnętrzny niepokój, o którym jest cała rzecz, materializuje się w rzeczach na zewnątrz: jak wiatr, jak sztorm, jak hatifnaty, jak zasypane śniegiem drzewo, jak zabijanie ryb, jak obojętność kota; jest przeogromny i to jest piękne, bo odczuwają go nie tylko ludzie, ale i zwierzęta. Patrzcie: Poppolino [domowa małpka] nagle wystraszył się własnego ogona, wystającego spod gazet, bo wydał mu się wężem! Wrzasnął, wskoczył na swoje drzewo, rzucił się na pręty i tak gwałtownie zatrząsnął klatką, że z sufitu odpadło sporo tynku. Potem znowu siedział spokojnie, podobny do smutnego szczura […].

Ten smutek jest zwyczajny, codzienny, niedekorowany, egalitarny, często występuje zupełnie bez powodu i trwa długo, i pełno go! Choćbyśmy nie wiem co, i Jansson też nie wie co, robili: Potem nie mogłam go już dłużej zatrzymać. To smutne, kiedy robią się mgliści i znikają. Mówi się wszystko, co trzeba, a oni i tak znikają. Więc nie warto ciągnąć dalej, bo to się robi głupie. Więc ogarnia cię samotność. Literatura odczuwania? Rany, ta książka jest cała o tych dziwnych, niejasnych sytuacjach! (Można zmartwić się na początku, że taka cienka – ma tylko 158 stron, ale prędko się okazuje, że to naprawdę bardzo dużo).

Narratorką wszystkich opowiadań jest dziewczynka, córka fińsko-szwedzkiej pary artystów – mówi się w tym kontekście o autobiografii, ale nie należy przypisywać temu zbyt dużego znaczenia. Ta proza jest uniwersalna, co nie znaczy, że figura dziecka została użyta w jakimś oczywistym, oklepanym celu. Recenzenci starają się z reguły myśleć o książkach w miarę obiektywnie, ja też próbuję, ale i tak w końcu wychodzi na to, że o ocenie często decyduje chwilowy nastrój, niezrozumiałe upodobania i marudny impuls, który każe mi zwrócić na coś uwagę. A czymś dla mnie zachwycającym jest życzliwe, choć gęste i brutalne opowiadanie średnio istotnych spraw małej grupki osób/zwierząt na tle wielkiej przestrzeni. I jest tu coś z Capote’a, Saroyana, Londona – czy to Texas, Frisco, Alaska, czy Zatoka Fińska.

No i jeszcze jedno. Córka rzeźbiarza pokazuje, że samotność nie jest czymś bezwartościowym, co za wszelką cenę należy zwalczać (jak to zostało groteskowo ujęte np. w filmie Lobster), ale by nie była przykrym doświadczeniem, musimy się w niej (i w ogóle) czuć bezpiecznie – a więc nauczyć się rozpoznawać niebezpieczeństwo. Cały świat jest pełen toczących się, przewracających i spadających rzeczy. Duże lecą z hukiem, słychać je z daleka, trzeba obliczać dokąd dolecą.

Przed niebezpieczeństwem nie należy uciekać (jak Włóczykij) – a tylko się uchylać, niech przeleci obok. Nie lekceważyć (jak Włóczykij), tylko schować się, skulić, przyczaić i czasem może coś przedsięwziąć, na przykład przespać, albo i nie, bo przecież czasem się rzeczy dzieją po prostu i nic nie można zrobić. Przeczytałam książkę o smutku i jest mi prawie radośnie, bo takie pisanie przypomina mi, że widmo zwyczajnego zagrożenia nie musi być paraliżujące, i jeszcze, że samotności można się bać dużo mniej.

Tove Jansson

Córka rzeźbiarza

Tłum. Teresa Chłapowska

Wydawnictwo Marginesy, 2016

Liczba stron: 160